Minder simpel dan het lijkt

Het plaatsen van een boorhaak voor een sportklimroute lijkt simpel: gat boren, haak er in en klaar. Toch komt er meer bij kijken dan je denkt. Je moet onder meer de juiste haak kiezen voor de specifieke rots en het type klimaat. De haak moet op de juiste plaats zitten om in te hangen en niet in holle rots. Ook moet je als behaker je job erg zorgvuldig uitvoeren. Een slecht schoongemaakt boorgat of onvoldoende goed gemengde lijm zijn funest.

Helaas werd en wordt er veel behaakt door mensen met onvoldoende kennis van zaken. Het is goed mogelijk dat je in de rots de volgende voorbeelden van slecht geplaatste haken tegenkomt:

• Haken in losse rots of te dicht bij breuken of op de rand van dakjes (ongunstige belasting karabiner);
• Aluminium haken uit de jaren 80 ('cola-lipjes') van 8mm die slechts 1 cm diep in de rots zitten;
• Haken die met siliconenkit zijn afgedicht zodat het gat altijd vochtig is en bout roest;
• Haken met gefixeerde setjes die doorgesleten zijn (zie ook artikel over in-situ setjes)
• Ontbrekende of los zittende plaquettes;
• Haken die door natuurlijk steenzout (en in Ettringen bijv. ook door straatzout van de bovenlangs lopende weg) gecorrodeerd zijn;
• 'Gelijmde' haken die met de hand te draaien zijn;
• Homemade haken U-vormig roestvast staal. Lijken goed, maar zijn het niet omdat de beide 'pootjes' van de haak vaak niet voorzien zijn van inkepingen. Omdat mortel/lijm/epoxy niet op staal hecht... komen deze haken bij een flinke val uit de rots zetten. Het klimgebied Seynes is om die reden een tijd gesloten geweest.
• Verkeerd type haak gebruikt (te geringe diameter, te ondiep, expansie ipv epoxy) . Zo werd het gehele klimgebied Gorges du Tarn gesloten nadat een lokale klimmer (en behaker) een grounder maakte na een val waarbij de haak uit de rots kwam. Inmiddels zijn alle betreffende haken gesaneerd.
• Voorwerpen die niet bedoeld zijn om als haak te gebruiken. Zo worden in Duitsland regelmatig (Göttinger Wald, Nideggen, etc.) haken gebruikt die bedoeld zijn als houtschroef, maar die met een plastic plug in de rots zijn vastgezet...

Niet blindelings vertrouwen

In vrijwel alle klimgebieden wordt het inrichten van de routes op vrijwillige basis gedaan door fanatieke locals. Vaak betalen zij alles uit eigen zak. De meesten doen daarbij een prima job en doen het met plezier; het is immers leuk als veel mensen je routes herhalen. In tegenstelling tot de beginjaren van het sportklimmen, toen haken duur waren en accuboormachines nog niet bestonden, is het tegenwoordig niet moeilijk een route goed in te richten. In het verleden werden ruotes nog wel eens marginaal of zelfs expres gevaarlijk ingericht. Dat gebeurt steeds minder, en de routes en haken in sportklimgebieden zijn over het algemeen van goede kwaliteit.

Klassieke klimgebieden, waar al tientallen jaren geklommen wordt, vormen echter een uitzondering. Hier worden routes omwille van traditie expres in de oude staat gelaten, vaak met lange haakafstanden en/of oude haken. Duitsland is in dit opzicht berucht. De vermeende Duitse Grundlichkeit is er vaak ver te zoeken. In de lagere moeilijkheidsgraden (tot UIAA 7) zijn hier vaak routes te vinden die op z'n zwakst gezegd matig behaakt zijn. Over grote delen van de route is er vaak maar één haak die je voor een ellendige val op een plateau, rotspunt of de grond behoedt. Echt safe is dat natuurlijk niet.

100% safe bestaat niet

"Ik wil relaxt sportklimmen geen linke ouderwetse routes doen! Ik klim daarom alleen maar in moderne sportklimgebieden." Prima, maar besef dat je ook daar je ogen open moet houden. Hoewel bij sportklimmen de focus idealiter puur op het bewegen zou moeten liggen is een beetje argwaan bij ogenschijnlijk perfect behaakte routes op z'n plek. Rotswanden zijn geen genormeerd bouwmateriaal, en behakers zijn menselijk en kunnen fouten maken. Wil je nul risico, blijf dan binnen. Klimmen in de rots vraagt om een zekere risico-acceptatie en een argwanende houding. Het is namelijk niet te voorspellen of en wanneer een stuk rots zal instorten of wanneer een greep zal uitbreken.

Het tragische ongeval in november 2014 met een Oostenrijkse klimmer op Sicilië is gelukkig uitzonderlijk, maar maakt wel duidelijk dat rots een onberekenbaar medium is en dat behakers soms beslissingen nemen die achteraf gezien niet de beste waren. De holle rots waar de standplaats in vast zat brak uit toen de Oostenrijkse klimmer/berggids Stefan Rass aan het ombouwen was. De vader van twee kleine kinderen liep bij de val op de grond ernstig hersenletsel op en lag enkele maanden in coma. Dergelijke risico's kunnen we nooit 100% uitsluiten als we buiten klimmen. Zelfs niet als je over de ervaring beschikt om het voorhanden zijnde materiaal te kunnen beoordelen, tricky passages te herkennen en de ervaring hebt om tricky passages veilig te klimmen. Buiten klimmen is een sport waar nu eenmaal risico's aan vast zitten. Buiten klimmen vraagt om extra kennis, kunde en soms een extra koele kop ten opzichte van binnen klimmen.

Uitgebroken standplaats op Sicilië. Foto: Planetmountain.com/Elio Bonfanti.

Keilbouten en 'kleefhaken'

Er zijn grofweg twee typen haken; haken die werken volgens het principe van de keilbout en haken die met behulp van lijm or mortel vastgemaakt worden. We gaan hier niet op alle details in. Wil je precies weten welke haken er zijn en hoe ze geplaatst moeten worden dan is de boorhakenbrochure van de Duitse Alpenvereniging een mooi startpunt. De bolting Bible van Slackademics is ook een hele goede bron van kennis.

Haken moeten van een goede kwaliteit roestvast staal gemaakt zijn; AISI 316 (A4) is het best. AISI 304 (A2) zou eigenlijk niet meer gebruikt moeten worden en verzinkt staal is helemaal uit den boze. In klimgebieden in corrosieve milieus (nabijheid zee, warm klimaat, zure milieu) zijn alleen haken van titanium een duurzame optie. Er hangt natuurlijk een prijskaartje aan dit soort haken - een haak van titanium kost al snel het drie- tot viervoudige van een exemplaar van RVS. Degenen die routes behaken moeten dat vaak uit eigen zak betalen. De keuze voor een goedkope haak is snel gemaakt...

Bij het inrichten kunnen makkelijk fouten worden gemaakt. Misschien is de route wel ingeboord door iemand die je het nog niet toe zou vertrouwen een schilderijtje aan de muur te hangen. Best mogelijk, routes behaken gaat vaak op de bonnefooi en wordt maar zelden goed gecoördineerd uitgevoerd. Het is lastig om in één oogopslag te zien of een haak goed geplaatst is of niet. Als onervaren klimmer zonder kennis van haken en behaken is het bijna ondoenlijk. Benader haken daarom altijd met een gezonde dosis wantrouwen. Wat kan er zoal mis gaan?

• Boorhaken op onlogische plekken, vlakbij breuken in de rots of naast randen van de rots;
• Boorgaten die onvoldoende stofvrij gemaakt zijn. Daardoor klemt de haak in het boorstof en niet in de solide rots;
• In relatief zachte rots (krijt/molasse/zandsteen/conglomeraat) zijn onvoldoende lange haken of verkeerde haken (keilbouten) gebruikt. Door herhaaldelijke belasting (vallen/hangen) wrikken de haken langzaam los;
• De tweecomponenten-mortel is in een verkeerde verhouding gemengd;
• De harder van de tweecomponenten-mortel is niet toegevoegd...;
• Er zijn homemade haken gebruikt; bijv. een keilbout van de bouwmarkt in combinatie met een zelfgemaakte hanger - van verschillende staalsoorten waardoor contactcorrosie optreedt. Of zelfgemaakte Bühler-haken waarvan men het oog zelf dicht heeft gelast.

In voorjaar 2014 met hand uit de rots getrokken haak in Sy, België. Bij het herbehaken van een route in Sy was de verhouding harder/mortel niet juist. Na het plaatsen van de haken is nagelaten ze te testen (wat vaak lastig is gezien de uithardingstijd). Dat de haken niet vast zaten werd pas ontdekt toen een klimmer een week na het plaatsen van de haken deze met de hand uit de rots kon trekken. Foto: Reinier Rijke.

Complete klimgebieden

Het gaat niet alleen om enkele haken die verkeerd geplaatst zijn. Er zijn al een aantal gevallen bekend van complete klimgebieden die verkeerd behaakt waren. Bekende voorbeelden waren Seynes, Pen Hir en de Gorges du Tarn in Frankrijk. In Seynes en Pen Hir waren veel routes ingericht en zelfs herbehaakt met homemade haken van U-vormig gebogen staal. Helaas waren 'poten' van de U niet of nauwelijks voorzien van inkepingen waar de lijm of mortel grip op had. Uitgeharde lijm of mortel heeft immers geen grip op glad staal, maar 'pakt' op de inkepingen die in de haak zitten. Op de bovenstaande foto van een haak van de Franse fabrikant Tecforge (voorheen Brouet Badré) zijn deze groeven duidelijk te zien.

In de Gorges du Tarn raakte een lokale klimmer ernstig gewond toen een haak onderin een route uitbrak en hij met zijn rug op de grond landde. Het bleek dat de hier gebruikelijke keilbouten in de zachte rots onvoldoende grip hadden. De lokale overheid sloot het complete klimgebied en het duurde daarna ruim een jaar voor de FFME alle routes voorzien had van solide kleefhaken.

Berucht zijn ook de haken in klimgebieden in de tropen en/of aan de kust die door zogenaamde Stress Corrosion Cracking (SCC) in no time onbetrouwbaar worden. Bekende voorbeelden zijn klimgebieden in Thailand, op de Kaaiman eilanden, Kalymnos en Sardinië. De combinatie van zout met vocht in een warm klimaat vreet zich via oneffenheden op het oppervlak van de haak het materiaal binnen. De scheurtjes die daarbij ontstaan kunnen binnen een jaar dwars door de haak heen vreten die daardoor zo verzwakt dat ze spontaan breken als je er aan gaat blokken. Recentelijk heeft de UIAA een waarschuwing gepubliceerd om alleen nog maar haken van titanium te gebruiken in dit soort gebieden.

Stress corrosion cracking (SSC) kan de sterkte van op het oog nog goede haken tot nul gereduceerd hebben. SSC treedt vooral op bij de combinatie van hoge temperaturen en een zout milieu. Haken kunnen zonder visuele waarschuwing (zoals roest) breken! In kustnabije gebieden zijn alleen titanium haken een duurzame oplossing. Fotograaf: onbekend.


Een boorhaak in Berdorf die los is komen te zitten. Boorgat niet schoongemaakt of niet te voorziene breuk van de rots? Foto's: Herrie Heckman.

Slijtage

Een probleem in populaire klimgebieden is de slijtage van omlooppunten. Dat is vooral het geval bij omlooppunten die niet makkelijk verwisselbaar zijn, zoals tophaken zonder verwisselbare maillons, of bij vaste ringen en vaste clippers. De slijtage aan dit soort punten komt door de wrijving van touw op staal. Wanneer het touw vuil is door kwarstzand of silt gaat de slijtage extra snel. Om die reden is het in veel klimgebieden van zandsteen ook lokaal gebruik om na het klimmen ab te seilen in plaats van te laten zakken in toprope. Reden hiervoor is dat bij het abseilen het touw onbelast door het omlooppunt wordt gehaald - dit scheelt enorm qua slijtage met het belast laten zakken.

Foto rechts: Een voor circa 50% ingesleten omlooppunt in een Frans klimgebied. Tijd om aan vervanging te denken. Foto: Jeroen Visser.

Wanneer een omlooppunt versleten is zal het vervangen moeten worden. Over het algemeen zal dit door lokale klimmers gedaan worden. Voor ons Nederlanders is het dus niet iets wat we normaliter zelf zullen doen. Kom je een keer een gevaarlijk/zorgwekkend versleten haak, relais of snapper tegen, neem dan contact op met de lokale beheerder van het klimgebied.

Over het algemeen kun je stellen dat voor 50% versleten de norm is om te vervangen. Gevaarlijk is het dan nog niet. Omlooppunten zijn namelijk overgedimensioneerd, en in het geval van een karabiner(vorm) kunnen ze bij lichte slijtage zelfs een grotere last aan dan in nieuwstaat.

Relaxt klimmen

Gelukkig zijn de meeste routes en de daarin aanwezige haken veilig. Het is daarom niet nodig meteen elke boorhaak te wantrouwen, hoewel een gezonde dosis wantrouwen zeker op z'n plek is. Als je wilt dat haken en routes altijd 100% safe zijn, dan ben je helaas met de verkeerde sport bezig. Een buitenklimmer moet in staat zijn haken en routes op hun veiligheid te kunnen beoordelen. Kun je aan wat de route van je verlangt? Zo niet, kies dan een andere route.

Er is momenteel één situatie die echt kritiek is en dat zijn de haken in klimgebieden in de buurt van de zee. Alle haken daar moet je wantrouwen, tenzij ze van titanium zijn. Vergeleken met de beginjaren van het sportklimmen - en dat is pas 35 jaar gelden - is de situatie enorm verandert.

Meer lezen/kijken?

Wil je meer lezen over behaken en boorhaken? Check onderstaande links:

• Built to last (Climbing.com). 'Built to last' is een uitgebreid artikel van Climbing.com over boorhaken, corrosie en wat een realistische levensduur voor haken is.
• Bohrhaken. De boorhakenbrochure van de Duitse Alpenvereniging DAV (Duitstalig) legt duidelijk uit welke typen haken er zijn en hoe ze geplaatst moeten worden.
• De UIAA waarschuwt voor Stress Corrosion Cracking.
• Titan Climbing, producent van titanium haken.
• De kleine producent Bolt-Products informeert over haken, behaking en staalsoorten.
• BMC TV heeft een aantal items over boorhaken en mephaken:
  • How to check an expansion bolt
  • How to check a glue in bolt
  • How to check and preserve a lower-off
• https://www.slackademics.com/boltingbible

• Lees meer in het artikel 'Roest, zout en metaal', Hoogtelijn 3/2016.

In Siurana lijkt de rots van prima kwaliteit, maar onder de oppervlakkige korst is de rots poreus (vocht!) en bevat ze steenzout. Je kunt wel raden wat dit met verzinkte boorhaken doet... En juist die haken kom je veel tegen in recent ingerichte sectoren zoals hier op Siuranella Sud. Foto: Harald Swen.

Auteur: Harald Swen