Minder simpel dan het lijkt

Boorhaken in sportklimroutes plaatsen lijkt simpel. Iedereen die wel eens thuis een gat in de muur geboord heeft zou het moeten kunnen, toch? Gat boren, haak er in en klaar. De basis van het behaken van een klimroute is inderdaad niet erg ingewikkeld. Toch komt er meer bij kijken dan je denkt. Je moet onder meer het type haak (lengte, bevestigingswijze en type materiaal) afstemmen op de specifieke rots en het ter plekke heersende klimaat en rotsmilieu. Daarnaast moet de locatie van de haak zo zijn dat een setje of touw niet langs een scherpe rand van de rots gaat of afklemt tegen de rots en moet de haak niet in holle of gebroken rots zitten. Een haak moet ook op de juiste plaats zitten om vanuit een klimpositie in te hangen en het verloop van de route duidelijk maken.

Wie haken plaatst moet z'n job zorgvuldig uitvoeren en er rekening mee houden dat anderen op de kwaliteit van het werk moeten kunnen vertrouwen. Zaken als een slecht schoongemaakt boorgat of verkeerd gemengde tweecomponentenlijm kunnen echter funest zijn. Een ogenschijnlijk simpele klus als 'gat boren, haak erin en klaar' is het behaken van een sportklimroute dus beslist niet. In dit artikel gaan we dieper in op waar je als klimmer bij haken op moet letten om te kunnen beoordelen of de behaker zijn of haar job goed heeft gedaan.

In den beginne

Toen de sportklimrevolutie begin jaren '80 van start ging waren veel haken die gebruikt werden afkomstig uit de speleo-wereld of staaltjes huisvlijt. Accuboorhamers bestonden nog niet en het boren van een gat met de hand was een ellendige klus. Logischerwijs werden er dus maar weinig haken geplaatst die een diameter (8mm) en diepte (+/- 3 cm) hadden die net aanvaardbaar was. Voor de beoefening van de nieuwe sport was dat toen prima. Men ging immers van een situatie waarbij de rots alleen van haken kon worden voorzien in natuurlijke spleten, naar een situatie waar op ieder punt een boorhaak geplaatst kon worden. Op de plaatroutes in harde kalksteen of hard graniet die toentertijd als route in de mode waren was de korte dunne boorhaken vaak goed genoeg.

Toen eind jaren '80 de accuboorhamer haar intrede deed begon de grote opkomst van de sportklimsport. Zowat elk stukje rots waar geklommen mocht worden werd van haken voorzien, ook overhangen en rots die niet zo solide was. Al snel was klimmen niet meer voorbehouden aan een handjevol hardcore sporters voor wie klimmen inherent aan gevaar was. Nee, sportklimmen was mainstream geworden. Iedereen die voldoende fit was kon gaan klimmen.

Met die ontwikkeling kwam ook de consumentenmentaliteit. Het overgrote deel van de klimmers was namelijk niet zelf actief betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe routes. Een dag klimmen was een dag consumeren geworden. De klimgebieden, routes en haken waren er simpelweg en wie de haken in de rots geplaatst had? Geen idee. Met deze ontwikkeling kwam ook een grotere verantwoordelijkheid voor de behakers. Het was natuurlijk nooit zo geweest dat iemand wetens en willens een haak verkeerd plaatste, of het nu in slechte rots was of een haak van slechte kwaliteit. Maar nu moest er ineens nagedacht worden over de gemiddelde klimmer én over de levensduur van de boorhaken.

De moderne tijd

Medio jaren '90 waren er tal van fabrikanten die haken specifiek voor klimroutes waren gaan produceren. In eerste instantie bestonden die alleen uit 'normaal' staal, maar later ook uit gegalvaniseerd en diverse vormen van roestvast staal. Al snel ging men ook haken produceren die met moderne tweecomponenten'lijmen' geplaatst moesten worden. Dat was een technologie die in de bouw haar intrede had gedaan. Super solide en onverwoestbaar, toch?

Maar helaas, want met de nieuwe haken kwam ook een nieuw type potentiële fout op de proppen. Zo vergat men soms om de twee componenten'lijm' goed te mengen of werd het boorgat vergeten schoon te maken. En de roestvrij stalen haken bleken ook niet overal te vertrouwen te zijn. Uit kustnabije en warme milieus kwamen berichten van haken die men met de hand af kon breken, soms zelfs korte tijd nadat ze geplaatst waren! Het leek daarbij te gaan om zogenaamde stress corrosion cracking (SCC), een fenomeen dat ook in de industrie bekend was en waarbij staal onder invloed van interne spanning al dan niet versterkt door een bepaald chemisch milieu scheuren kan gaan vertonen. Inmiddels lijkt het er op dat er ook een biologische component in het spel is, en dat bacteriën een cruciale rol spelen bij de zogenaamde sulfide stress cracking (SSC).

Anno nu is de situatie wel zo ver dat duidelijk is wat de eisen zijn die aan een solide en betrouwbare haak in een sportklimroute gesteld mogen worden:

• 10 à 12 mm diameter, 70mm effectieve schachtlengte.
• bepaalde minimale axiale en radiale breeksterkte.
• uit één type materiaal ter voorkoming van galvanische corrosie.
• een spreidanker als verankeringsmechanisme indien de rots solide is én het milieu passend is.
• een verankering met tweecomponenten'lijm' in andere gevallen.
• haken moeten geproduceerd zijn van staal van goede kwaliteit (samenstelling+nabehandeling) of van titanium.
• in een corrosief milieu moet minimaal goede kwaliteit rvs (A4), maar beter nog titanium gebruikt worden.

Niet altijd perfect

Toch kom je nog regelmatig slechte haken tegen. Bijvoorbeeld in historische routes waar je soms nog haken uit de jaren '80 of '90 tegen kan komen. Toch zijn dat niet de meest kritische zaken die je aan kan treffen. De een na belangrijkste oorzaak van slechte haken is gelegen in het feit dat de behaker fouten kan maken. Niet alleen is vergissen menselijk, veel behakers betalen de haken uit eigen zak. En dat is het aanlokkelijk om goedkope haken te kopen in plaats van dure haken van A4 kwaliteit. Het is ook vaak een flinke klus om een haak te plaatsen, en een job die eenmaal gedaan is wordt zelden herzien.

De meeste slechte haken zijn echter het gevolg van corrosie, sportklimgebieden rondom de Middellandse Zee of in exotische warme locaties zijn gelegen in kustnabije gebieden. De rots in veel van dergelijke gebieden is overhangende kalksteen met holtes waar vogels en vleermuizen in huizen. En kalksteen+zout+warmte+guano=corrosie.

Ogen open houden

Wat kan je in de rots zoal tegen komen aan slecht geplaatste haken?:

• haken in losse rots of te dicht bij breuken.
• haken op de rand van dakjes (ongunstige belasting karabiner).
• aluminium haken uit de jaren 80 ('cola-lipjes') van 8mm die slechts 2 cm diep in de rots zitten.
• haken die met siliconenkit zijn afgedicht zodat het gat altijd vochtig is en bout roest.
• haken met gefixeerde setjes die doorgesleten zijn (zie ook artikel over in-situ setjes).
• ontbrekende of los zittende plaquettes.
• haken die door de natuurlijke chemie van de rots (en in Ettringen bijv. ook door straatzout van de bovenlangs lopende weg) gecorrodeerd zijn.
• 'gelijmde' haken waarbij iets mis is gegaan bij het plaatsen en die met de hand te draaien zijn.
• homemade haken van U-vormig roestvast staal, maar waarvan de beide 'pootjes' van de haak niet voorzien zijn van inkepingen. De 'lijm' hecht niet op dergelijke haken en bij een val kunnen ze los komen.
• er is een verkeerd type haak gebruikt (te geringe diameter, te ondiep, expansie ipv 'lijm') voor het type rots.
• er is een voorwerp ingelijmd dat niet bedoeld was om als haak te gebruiken. Zo worden in Duitsland her en der haken gebruikt die bedoeld zijn als houtschroef met een plastic plug in de rots vastgezet...

Niet blindelings vertrouwen

Zoals al eerder opgemerkt worden in de meeste klimgebieden de routes op vrijwillige basis behaakt door fanatieke locals. Vaak betalen zij alles uit eigen zak. De meesten doen dan een prima job en doen het met plezier; het is immers leuk als veel mensen je routes herhalen. In het verleden werden routes nog wel eens marginaal of zelfs expres gevaarlijk ingericht. Dat gebeurt steeds minder, en de routes en haken in sportklimgebieden zijn over het algemeen van goede kwaliteit.

Klassieke klimgebieden, waar al tientallen jaren geklommen wordt, vormen echter een uitzondering. Hier worden routes omwille van traditie expres in de oude staat gelaten, vaak met lange haakafstanden en/of oude haken. Duitsland is in dit opzicht berucht. De vermeende Duitse Grundlichkeit is er vaak ver te zoeken. In de lagere moeilijkheidsgraden (tot UIAA 7) zijn hier vaak routes te vinden die op z'n zwakst gezegd matig behaakt zijn. Over grote delen van de route is er vaak maar één haak die je voor een ellendige val op een plateau, rotspunt of de grond behoedt. Echt safe is dat natuurlijk niet.

100% safe bestaat niet

"Ik wil relaxt sportklimmen en geen linke ouderwetse routes klimmen. Als ik in moderne sportklimgebieden klim zit het dus wel snor, toch?" Vaak wel, maar besef dat je ook daar je ogen open moet houden. Hoewel bij sportklimmen de focus idealiter puur op het bewegen zou moeten liggen is een beetje argwaan bij elke ogenschijnlijk perfect behaakte routes op z'n plek. Rotswanden zijn geen genormeerd bouwmateriaal, en behakers zijn menselijk en kunnen fouten maken. Wil je nul risico, dan blijf je het beste binnen klimmen. Klimmen in de rots vraagt namelijk om een zekere risico-acceptatie en een argwanende houding. Het is namelijk onmogelijk om met zekerheid te voorspellen of rots solide is.

Een tragisch ongeval zoals met een Oostenrijkse klimmer op Sicilië is gelukkig uitzonderlijk, maar maakt wel duidelijk dat rots een onberekenbaar medium is en dat behakers soms beslissingen nemen die achteraf gezien niet de beste waren. In dit specifieke geval brak de standplaats uit toen de Oostenrijkse klimmer/berggids Stefan Rass aan het ombouwen was. De vader van twee kleine kinderen liep bij de val op de grond ernstig hersenletsel op en lag enkele maanden in coma. Dergelijke risico's kunnen we nooit 100% uitsluiten als we buiten klimmen. Zelfs niet als je over de ervaring beschikt om het voorhanden zijnde materiaal te kunnen beoordelen, tricky passages te herkennen en de ervaring hebt om tricky passages veilig te klimmen. Buiten klimmen is een sport waar risico's aan vast zitten. Het vraagt om kennis, kunde en soms een extra koele kop ten opzichte van binnen klimmen.

Uitgebroken standplaats op Sicilië. Foto: Planetmountain.com/Elio Bonfanti.

'Keilbouten' en 'kleefhaken'

Er zijn grofweg twee typen haken; haken die werken met een spreidanker (in de volksmond een keilbout) en haken die met behulp van lijm, epoxie of mortel vastgemaakt worden. Wil je precies weten welke haken er zijn en hoe ze geplaatst moeten worden dan vind je onderaan dit artikel links naar de boorhakenbrochure van de UIAA + Duitse Alpenvereniging en de Bolting Bible van How Not 2.

Haken moeten van een goede kwaliteit roestvast staal gemaakt zijn; AISI 316 (A4) is het best. AISI 304 (A2) zou eigenlijk niet meer gebruikt moeten worden en verzinkt staal is helemaal uit den boze. In klimgebieden in corrosieve milieus (nabijheid zee, warm klimaat, zure milieu) zijn alleen haken van titanium een duurzame optie. Er hangt natuurlijk een prijskaartje aan dit soort haken - een haak van titanium kost al snel het twee- tot drievoudige van een exemplaar van RVS. Degenen die routes behaken moeten dat vaak uit eigen zak betalen. De keuze voor een goedkope haak is snel gemaakt...

Bij het inrichten kunnen makkelijk fouten worden gemaakt. Misschien is de route wel ingeboord door iemand die je het nog niet toe zou vertrouwen een schilderijtje aan de muur te hangen. Best mogelijk, routes behaken gaat vaak op de bonnefooi en wordt maar zelden goed gecoördineerd uitgevoerd. Het is lastig om in één oogopslag te zien of een haak goed geplaatst is of niet. Als onervaren klimmer zonder kennis van haken en behaken is het bijna ondoenlijk. Benader haken daarom altijd met een gezonde dosis wantrouwen. Wat kan er zoal mis gaan?

• Boorhaken op onlogische plekken, vlakbij breuken in de rots of naast randen van de rots;
• Boorgaten die onvoldoende stofvrij gemaakt zijn. Daardoor klemt de haak in het boorstof en niet in de solide rots;
• In relatief zachte rots (krijt/molasse/zandsteen/conglomeraat) zijn onvoldoende lange haken of verkeerde haken (ankerbouten) gebruikt. Door herhaaldelijke belasting (vallen/hangen) wrikken de haken langzaam los;
• De tweecomponenten-mortel is in een verkeerde verhouding gemengd;
• De harder van de tweecomponenten-mortel is niet toegevoegd...;
• Er zijn homemade haken gebruikt; bijv. een keilbout of ankerbout van de bouwmarkt in combinatie met een zelfgemaakte hanger - van verschillende staalsoorten waardoor contactcorrosie optreedt. Of zelfgemaakte Bühler-haken waarvan men het oog zelf dicht heeft gelast.

In voorjaar 2014 met hand uit de rots getrokken haak in Sy, België. Bij het herbehaken van een route in Sy was de verhouding harder/mortel niet juist. Na het plaatsen van de haken is nagelaten ze te testen (wat vaak lastig is gezien de uithardingstijd). Dat de haken niet vast zaten werd pas ontdekt toen een klimmer een week na het plaatsen van de haken deze met de hand uit de rots kon trekken. Foto: Reinier Rijke.

Complete klimgebieden

Het gaat niet alleen om enkele haken die verkeerd geplaatst zijn. Er zijn al een aantal gevallen bekend van complete klimgebieden die verkeerd behaakt waren. Bekende voorbeelden waren Seynes, Pen Hir en de Gorges du Tarn in Frankrijk. In Seynes en Pen Hir waren veel routes ingericht en zelfs herbehaakt met homemade haken van U-vormig gebogen staal. Helaas waren 'poten' van de U niet of nauwelijks voorzien van inkepingen waar de lijm of mortel grip op had. Uitgeharde lijm of mortel heeft immers geen grip op glad staal, maar 'pakt' op de inkepingen die in de haak zitten. Op de bovenstaande foto van een haak van de Franse fabrikant Tecforge (voorheen Brouet Badré) zijn deze groeven duidelijk te zien.

In de Gorges du Tarn raakte een lokale klimmer ernstig gewond toen een haak onderin een route uitbrak en hij met zijn rug op de grond landde. Het bleek dat de hier gebruikelijke ankerbouten in de zachte rots onvoldoende grip hadden. De lokale overheid sloot het complete klimgebied en het duurde daarna ruim een jaar voor de FFME alle routes voorzien had van solide kleefhaken.

Berucht zijn ook de haken in klimgebieden in de tropen en/of aan de kust die door zogenaamde Stress Corrosion Cracking (SCC) in no time onbetrouwbaar worden. Bekende voorbeelden zijn klimgebieden in Thailand, op de Kaaiman eilanden, Kalymnos en Sardinië. De combinatie van zout met vocht in een warm klimaat vreet zich via oneffenheden op het oppervlak van de haak het materiaal binnen. De scheurtjes die daarbij ontstaan kunnen binnen een jaar dwars door de haak heen vreten die daardoor zo verzwakt dat ze spontaan breken als je er aan gaat blokken. Recentelijk heeft de UIAA een waarschuwing gepubliceerd om alleen nog maar haken van titanium te gebruiken in dit soort gebieden.

Stress corrosion cracking (SSC) kan de sterkte van op het oog nog goede haken tot nul gereduceerd hebben. SSC treedt vooral op bij de combinatie van hoge temperaturen en een zout milieu. Haken kunnen zonder visuele waarschuwing (zoals roest) breken! In kustnabije gebieden zijn alleen titanium haken een duurzame oplossing. Fotograaf: onbekend.


Een boorhaak in Berdorf die los is komen te zitten. Boorgat niet schoongemaakt of niet te voorziene breuk van de rots? Foto's: Herrie Heckman.

Slijtage

Een probleem in populaire klimgebieden is de slijtage van omlooppunten. Dat is vooral het geval bij omlooppunten die niet makkelijk verwisselbaar zijn, zoals tophaken zonder verwisselbare maillons, of bij vaste ringen en vaste clippers. De slijtage aan dit soort punten komt door de wrijving van touw op staal. Wanneer het touw vuil is door kwarstzand of silt gaat de slijtage extra snel. Om die reden is het in veel klimgebieden van zandsteen ook lokaal gebruik om na het klimmen ab te seilen in plaats van te laten zakken in toprope. Reden hiervoor is dat bij het abseilen het touw onbelast door het omlooppunt wordt gehaald - dit scheelt enorm qua slijtage met het belast laten zakken.

Foto rechts: Een voor circa 50% ingesleten omlooppunt in een Frans klimgebied. Tijd om aan vervanging te denken. Foto: Jeroen Visser.

Wanneer een omlooppunt versleten is zal het vervangen moeten worden. Over het algemeen zal dit door lokale klimmers gedaan worden. Voor ons Nederlanders is het dus niet iets wat we normaliter zelf zullen doen. Kom je een keer een gevaarlijk/zorgwekkend versleten haak, relais of snapper tegen, neem dan contact op met de lokale beheerder van het klimgebied.

Over het algemeen kun je stellen dat voor 50% versleten de norm is om te vervangen. Gevaarlijk is het dan nog niet. Omlooppunten zijn namelijk overgedimensioneerd, en in het geval van een karabiner(vorm) kunnen ze bij lichte slijtage zelfs een grotere last aan dan in nieuwstaat.

Relaxt klimmen

Gelukkig zijn de meeste routes en de daarin aanwezige haken veilig. Het is daarom niet nodig meteen elke boorhaak te wantrouwen, hoewel een gezonde dosis wantrouwen zeker op z'n plek is. Als je wilt dat haken en routes altijd 100% safe zijn, dan ben je helaas met de verkeerde sport bezig. Een buitenklimmer moet in staat zijn haken en routes op hun veiligheid te kunnen beoordelen. Kun je aan wat de route van je verlangt? Zo niet, kies dan een andere route.

Er is momenteel één situatie die echt kritiek is en dat zijn de haken in klimgebieden in de buurt van de zee. Alle haken daar moet je wantrouwen, tenzij ze van titanium zijn. Vergeleken met de beginjaren van het sportklimmen - en dat is pas 35 jaar gelden - is de situatie enorm verandert.

Meer weten?

Wil je meer weten over behaken en boorhaken? Check onderstaande links:

• De gezamenlijk boorhakenbrochure van de Duitse Alpenvereniging DAV en de UIAA (Engelstalig) legt duidelijk uit welke typen haken er zijn en hoe ze geplaatst moeten worden.
• Datzelfde doet de How not 2 Bolting Bible.
• De UIAA waarschuwt voor Stress Corrosion Cracking.
• Wie diep in de materie van SCC en SSC wil duiken kan dat op CragChemistry.com
• De producent Bolt-Products informeert over haken, behaking en staalsoorten.
• BMC TV heeft een aantal items over boorhaken en mephaken:
  • How to check an expansion bolt
  • How to check a glue in bolt
  • How to check and preserve a lower-off
• Lees ook het artikel 'Roest, zout en metaal', Hoogtelijn 3/2016.
  

Rots lijkt een simpel medium maar is dat niet. Veel rots is min of meer poreus en daarmee doorlatend voor vocht. En in het vocht in een rotswand kunnen mineralen en zouten zitten die een effect kunnen hebben op de kwaliteit van zowel de rots als de haken in de rots. Op deze foto van rots in het klimgebied Siurana kun je twee fenomenen zien die het gevolg zijn van een poreuze rots waar water door en overheen stroomt. Allereerst de kleur van de rots. Die is uit zichzelf grijs. Maar als gevolg van water dat langs de rots stroomt en verdampt zit er een roestkleurige afzettingslaag van (voornamelijk) ijzeroxiden op de rots. Het witte spul is salpeter, steenzout. Dat komt aan de oppervlakte op plekken waar de korst op de rots ontbreekt en waar water dat zich in de rots bevindt kan verdampen. Foto: Harald Swen.

Laatste aanpassing: 22-12-2025, hsn.